Dil en önemli sosyalleşme aracıdır.
Kendini ve duygularını iyi ifade edebilen çocuklar daha kolay iletişim kurar, daha kolay arkadaş edinirler. Bu çocukların akademik ve sosyal başarıları diğer çocuklardan genellikle daha yüksektir.
Dil gelişimi doğumla birlikte başlar:
Dil gelişimi doğumla başlar ve yaşam boyu sürer. Ancak 0-3 yaş başta olmak üzere okul öncesi dönem dil gelişimi yönünden ayrı bir öneme sahiptir. Araştırmalar çocukların büyük bir kısmının ana dillerini 2-5 yaş arasında öğrendiklerini göstermektedir. Dilin ne zaman öğrenildiğinden daha önemlisi çocuğun edindiği dili ne kadar etkin ve akıcı olarak kullanabildiğidir. Bunun temel belirleyicileri:
- Aile ve sosyal çevrenin dil konusunda bilgi, tutum ve davranışları,
- Çocuk ile aile ve çevre arasındaki iletişimin kalitesi,
- Dil gelişimi odaklı yapılan eğitimdir.
Bu yazıda çocuğunuzun dil gelişimini desteklemenize yardımcı 10 öneriyi sizlerle paylaşacağım.
- Çocuğunuza adı ile hitap ediniz. Çocuğunuza doğumdan itibaren çeşitli sıfat veya lakaplarla değil ismi ile hitap ediniz. Çevrenizdeki kişileri de bu konuda bilinçlendiriniz. Bu davranışınızla çocuğunuzun hem dil hem de kişilik gelişimini desteklemiş olacağınızı unutmayınız.
- Çocuğunuzun tüm çıkardığı seslere karşılık veriniz. Doğumdan itibaren çocuğunuzun tüm seslerine eşlik etmeye ve karşılık vermeye gayret ediniz. Ağladığında ağlamasının nedenini onunla yüz yüze gelip konuşarak bulmaya çalışınız. Minik Ayşe neden ağlamış? Karnı aç değil. Bezi ıslak değil. Yoksa minik Ayşe anneyi mi özlemiş? Gibi. Neşeli zamanlarında agulama ve mırıldanma seslerini taklit ediniz. O ses çıkardığında siz susunuz. O sustuğunda çıkardığı sesi değişik ses tonları ile ona tekrar ediniz. Bu şekilde hem çocuğunuzu ses çıkarma konusunda desteklemiş hem de onunla erken dönemde kaliteli bir iletişim kurmuş olursunuz.
- Çocuğunuzu ses çıkaran oyuncaklarla olabildiğince erken tanıştırınız. Aynı sesleri tekrar tekrar duymak çocukların ses çıkarma ve konuşmalarını kolaylaştırır. Bu amaçla başlangıçta çıngırak, ses çıkaran bileklikler, sesli kutular, bebeğin yatağına veya oyun halısına asılan sesli ve hareketli oyuncaklar, sesli top, çorap veya yataklardan yararlanabilirsiniz. Daha büyük çocuklarda müzikli oyuncaklar, konuşan bebek ve arabalar, sesli masal ve hikâye kitaplardan yararlanabilirsiniz.
- Çocuğunuzu ses çıkarması konusunda destekleyiniz. Kelime ve konuşma öncesi dönemde çocuğun ses çıkarma konusunda teşvik edilmesi çok önemlidir. Çevrenizdeki hayvan, araç ve doğa seslerini taklit ediniz. Hav hav, vız vız, cuf cuf, tak tak, düt düt, mee, möö, gibi ses ve hece tekrarlarını sıklıkla kullanınız. Çocuğunuzu bu sesleri çıkarma konusunda cesaretlendiriniz. Çocuk için çıkarılması daha kolay olan bu sesler konuşma ve dil gelişim sürecini hızlandıracaktır. Çocuğunuza olabildiğince sık ninni ve şarkı söyleyiniz. Çocuklar tekerleme, ninni ve şarkı dinlemeyi çok severler. Her defasında farklı tekerleme, ninni veya şarkı yerine aynı tekerleme, ninni veya şarkıyı tekrar tekrar söylemeye dikkat ediniz. Çocuğunuzun aynı melodi ve sesleri tekrar tekrar dinlemesi bir yandan onda ritim duygusunu geliştirirken diğer yandan ses çıkarma ve konuşmasını kolaylaştıracaktır.
- Çocuğunuzla konuşunuz, konuşunuz, konuşunuz. Çocuğunuzun dil gelişimini desteklemek ve kelime hazinesini zenginleştirmek için yenidoğan döneminden itibaren onunla olabildiğince çok konuşunuz. Çocuğunuzu beslerken, kıyafetlerini değiştirirken, banyo yaptırırken, oyun oynarken veya uyuturken yaptığınız ve yapmayı planladığınız tüm aktiviteleri sade bir dil ile ona anlatınız. Konuşmalarınızda ifadelerinizin net ve anlaşılır, cümlelerinizin kısa olmasına özen gösteriniz. Dudak hareketlerinizi görebilmesi için onunla aynı hizada ve yüz yüze olmaya dikkat ediniz.
Çocuklar değişen ses tonu ve abartılı mimiklerden hoşlanırlar. Çocuğunuzun size odaklanmasını sağlamak ve sürdürmek için ses tonunuzda iniş ve çıkışla yapınız, abartılı jest ve mimiklerle beden dilini etkin şekilde kullanınız.
Çocuğunuz konuşmaya başladığında bu, şu, o, bunu, şunu, onu gibi işaret şeklindeki ifadelerini isimlendiriniz. Bu diyerek bir oyuncağını işaret ettiğinde “Oyuncak arabanı mı istiyorsun? İşte oyuncak araban, oyuncak araba ile birlikte oynayalım mı?” veya “Konuşan bebeğini mi istiyorsun. Konuşan bebek burada. Haydi, birlikte evcilik oyunu oynayalım” diyebilirsiniz. Kelime hazinesini geliştirici önemli davranışlardan birisi de çocuğun konuşmalarının yeni kelimelerle genişletilmesidir. Çocuğunuz ev dediğinde “Burası bizim evimiz. Evimiz bizim yuvamız” veya süt dediğinde “İşte bir bardak süt. Bu süt senin büyümene yardımcı olacak” diyebilirsiniz.
- Çocuğunuza olabildiğince fazla masal ve hikâye okuyunuz veya anlatınız. Çocuğunuzla birlikte içerisinde çok sayıda resim bulunan masal veya hikâye kitapları okuyunuz. Çocuğunuzu resimler hakkında yorum yapması, resimler ile metin arasında ilişki kurması, resimlere bakarak hikâye veya masalın akışı hakkında tahminde bulunması için teşvik ediniz.
Çocukların hayal gücü ile kelime hazineleri arasında yakın bir ilişki vardır. Çocuğunuzu hayal kurma konusunda destekleyiniz. Onunla birlikte değişik kelimeleri kullanabileceğiniz hayali masal ve hikâyeler oluşturunuz. Aynı kitapları çocuğunuza tekrar tekrar okuyunuz, aynı masal veya hikâyeleri tekrar tekrar anlatınız. Her okuma ve anlatmada çocuğunuz kelime ve kavramlar için yeni edinme ve öğrenme süreçleri yaşayacağını unutmayınız.
- Çocuğunuzu konuşturunuz. Dinlemek çocukların alıcı dillerini konuşmak ise verici dillerini öncelikle geliştirir. Çocuklar ilgi duydukları konular hakkında sohbet etmekten çok hoşlanırlar. Çocuğunuzun ilgi alanlarını keşfederek onunla detaylandırılmış sohbetler yapınız. Çocuğunuzu soru sorma, olaylar hakkında yorum yapma, bildikleri ve yaşadıklarını anlatması konusunda destekleyiniz. Çocuğunuza tekerleme, şiir ve şarkılar ezberletiniz. Ezberlediği şiir ve şarkıları tekrar tekrar söyletiniz, öğrendiği masal ve hikâyeleri, yaşadığı olayları tekrar tekrar anlattırınız. Çocuğunuzun anlatımlarını abartılı mimiklerle, merak ve heyecan içinde dinlemeye özen gösteriniz.
Konuşması sırasında çocuğunuzun sözünü kesmeyiniz, cümleleri kurması veya tamamlaması konusunda ona yardımcı olmayınız.
- Alay etmeyiniz, taklit etmeyiniz ve zorlamayınız. Çocuğunuzun dil öğrenme sürecinde telaffuz hataları olacaktır. Bunu doğal olarak karşılayınız. Telaffuz hataları ile alay etmeyiniz, düzeltmesi konusunda ısrar etmeyiniz ve asla cezalandırmayınız. Ebeveynlerin sık yaptığı hatalardan birisi çocuğun dili ile konuşmaktır. Çocuğunuzun gelişimini desteklemek için ona bir yetişkin gibi davranınız, onu taklit etmeyiniz ve kesinlikle çocuğunuzun dili ile konuşmayınız.
- Çocuğunuzu teknolojik aletlerin zararlı etkilerinden koruyunuz. Çocukların görsel uyarılara ilgileri sesten fazladır. Bu nedenle televizyon, bilgisayar, tablet ve telefon programlarında sesten daha fazla görüntüye odaklanırlar. Reklam ve müzik videolarının, erişkinler için hazırlanmış televizyon ve oyun programlarının dil gelişimi üzerine etkisi olumsuzdur. Çocuklar için hazırlanmış olsalar bile uzun süreli ve kontrolsüz izlendiğinde tüm programlar aynı zararlı etkiye sahiptir. Bu olumsuz etki erken çocukluk döneminde en belirgindir.
Özellikle üç yaşından sonra çocuğunuzun yaş grubu için hazırlanmış, konuşmaların basit ve anlaşılır, hareketlerin yavaş, görüntü değişim süresinin uzun olduğu kısa süreli eğitici programlardan yararlanabilirsiniz. Çocuğunuzun izlediği programdan olumlu etkilenmesi ve yararlanması için programları birlikte izleyiniz, program sırasında ve sonrasında izledikleriniz ile ilgili karşılıklı yorumlar yaparak sohbet ediniz.
- Çocuğunuzun aldığı uyarıları zenginleştiriniz. Çocuklar için girdikleri her yeni ortam, tanıştıkları her yeni kişi, gördükleri her yeni nesne dil gelişimlerini destekleyecek yeni bir uyarı demektir. Çocuğunuzun dil gelişimini desteklemek ve kelime dağarcığını zenginleştirmek için olabildiğince fazla kişi ve nesne ile temas etmesini, olabildiğince fazla fiziksel ve sosyal ortamda bulunmasını sağlayınız.
Doç. Dr. M. Şükrü PAKSU
Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları
Çocuk Yoğun Bakım Uzmanı
